Wchodząca w życie z dniem 1 lipca 2015 roku nowelizacja prawa karnego zawiera w sobie istotną zmianę instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary.

Warunkowe zawieszenie wykonania kary jako środek probacyjny stanowiło kluczowy instrument w dotychczasowej praktyce wymiaru sprawiedliwości (więcej o istocie warunkowego zawieszenia wykonania kary ( patrz Warunkowe zawieszenie wykonania kary). Dość powiedzieć, iż np. w 2013 roku tzw. karę w zawieszeniu orzeczono w 56 % wyroków skazujących wydanych w pierwszej instancji przez sądy rejonowe. Duża częstotliwość wymierzania kar z warunkowym zawieszeniem wykonania, zwłaszcza kar pozbawienia wolności, skłoniła ustawodawcę do zmiany filozofii karania. Według nowych założeń liczba kar z warunkowym zawieszeniem wykonania ma się istotnie zmniejszyć, w szczególności kary izolacyjne orzekane w tzw. zawieszeniu mają ustąpić karze grzywny oraz istotnie zmodyfikowanej karze ograniczenia wolności.

Z dniem 1 lipca 2015 roku zmieniono treść niemal wszystkich przepisów kodeksu karnego dotyczących warunkowego zawieszenia wykonania kary.
Obecnie warunkowe zawieszenie zastosować można wyłącznie w odniesieniu do kary pozbawienia wolności, podczas gdy wcześniej możliwe było to również przy orzeczeniu kary grzywny bądź ograniczenia wolności. Kara pozbawienia wolności z zawieszonym wykonaniem może zostać orzeczona jedynie wówczas, gdy jej wymiar nie przekracza roku oraz gdy sprawca w chwili popełnienia czynu nie był skazany na karę pozbawienia wolności. Okres próby wynosi obecnie co do zasady od roku do 3 lat, wyjątkowo granice te podwyższone są odpowiednio do 2 i 5 lat w przypadku młodocianych oraz sprawców popełniających przestępstwo z użyciem przemocy na skutek osoby wspólnie zamieszkującej (wobec tej grupy obligatoryjnie stosowany będzie również dozór). Odstępstwo od powyższych reguł nastąpić może wyłącznie przy zastosowaniu instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary – wówczas to na podstawie art. 60 § 5 kk sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności w wymiarze do lat 5 na okres próby wynoszący maksymalnie 10 lat.
Jeśli chodzi o zarządzenie wykonania kary warunkowo zawieszonej, odnotować trzeba pojawienie się regulacji umożliwiającej skrócenie okresu orzeczonej kary nawet o połowę. Przy ocenie zasadności skrócenia okresu kary sąd będzie musiał wziąć pod uwagę dotychczasowy przebieg próby, ze szczególnym uwzględnieniem sposobu wykonania nałożonych obowiązków.
Nowością jest wprowadzona w art. 75a kodeksu karnego instytucja zamiany kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania na karę ograniczenia wolności albo na grzywnę. Taka sankcja spotkać może skazanego, który w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności popełnia przestępstwo inne niż określone w art. 75 § 1 kk (tj. inne niż podobne przestępstwo umyślne), uchyla się od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków, orzeczonych środków karnych, środków kompensacyjnych lub przepadku. Nadmienić trzeba, że regulacja ta nie znajdzie zastosowania do skazanych, którzy nie wykonali obowiązku opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, nie wykonali świadczenia pieniężnego oraz nie naprawili szkody wyrządzonej przestępstwem, gdy obowiązek ten nałożono na podstawie art. 72 § 2 kk. Z instytucji tej nie będą mogli również skorzystać skazani, wobec których karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem orzeczono na podstawie art. 60 § 5 (nadzwyczajnego złagodzenie kary) lub 60a kk (nadzwyczajne złagodzenie kary przy skazaniu bez rozprawy). Nowy instrument opisany w art. 75a kk z pewnością będzie stanowił przedmiot zainteresowania skazanych, którym grozi tzw. fakultatywne zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności. Osoby te będą musiały przekonać sąd, iż cele kary można będzie osiągnąć bez stosowania izolacji penitencjarnej.

Kończąc, zwrócić trzeba uwagę na treść art. 4 § 1 kk, zgodnie z którym jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy. Niewątpliwie nowe przepisy istotnie ograniczają możliwość zastosowania warunkowego zawieszenia wykonania i w praktyce mogą się pojawić przypadki, gdy regulacja sprzed 1 lipca 2015 roku może się okazać dla sprawcy korzystniejsza. Dokonując badania, która ustawa jest względniejsza, należy mieć na względzie utrwaloną linię orzeczniczą, zgodnie z którą w takich sytuacjach pod uwagę należy brać całą ustawę a nie tylko poszczególne jej przepisy. Oznacza to, iż oprócz przepisów o warunkowym zawieszeniu wykonania kary należy zwrócić uwagę m.in. na regulacje dotyczące zamiany kary na rodzajowo łagodniejszą, obowiązków nakładanych na sprawcę czy też zatarcia skazania. Dodać trzeba, iż nie ma możliwości jednoczesnego zastosowania fragmentu ustawy nowej oraz fragmentu ustawy obowiązującej uprzednio.

Dla osób, wobec których przed 1 lipca 2015 roku zastosowano karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, szczególne znaczenie mogą mieć przepisy ustawy nowelizującej kodeks karny, tj. ustawy z dnia 20 lutego 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2015.396). W art. 16 oraz 17 tego aktu prawnego wprowadzono instytucję zamiany kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem na karę grzywny albo karę ograniczenia wolności. Dotyczy to również skazanych, wobec których prawomocnie zarządzono wykonanie kary pozbawienia wolności nieprzekraczającej roku na podstawie art. 75 § 2 kk. Podkreślić trzeba, iż dobrodziejstwo zamiany kary pozbawienia wolności na rodzajowo łagodniejszą zostanie zastosowane wyłącznie wtedy, gdy skazany wystąpi do sądu ze stosownym wnioskiem. Wniosek taki powinien zawierać uzasadnienie pozwalające przekonać sąd, iż złagodzenie sankcji nie uchybi realizacji celów kary.